Detala Gramatiko de Esperanto Lernu - Enkonduko kaj Gramatikaj terminoj

Detala Gramatiko de Esperanto Lernu (dua plibonigita eldono) - Enkonduko kaj Gramatikaj terminoj.pdf

0.77MB

 

 

 

Detala Gramatiko de Esperanto
Enkonduko
Enkonduko
Antaŭparolo
Ekde la unua seminario dc E@I en la jaro 2000, kiam la organizo malantaŭ ĉi tiu libro ankoraŭ estis nur grupeto da homoj interesiĝantaj pri Esperanto kaj Interreto, ĝis hodiaŭ, kiam ĝi estas unu el la plej aktivaj kaj influaj organizoj en la Espcranto-movado, Bertilo Wennergren multegon signifas por la evoluo kaj profesiiĝo de E@I. Bertilo ja estas kaj granda pedagogo/instruisto, kaj sperta retprogramisto, bonega preleganto, lerta muzikisto kaj sprita kunbabilanto dum Esperanto-aranĝoj. Ĉion tion E@I abunde utiligis dum siaj aranĝoj kaj en siaj retprojektoj. Sed kio pri la eble plej fama flanko de Bertilo, la gramatikista? Ankaŭ ĝin E@I utiligis kaj la rezulto estas tiu ĉi verko: Detala Gramatiko de Esperanto.
Laborante pri lernu! (www.Iemu.net), reta platformo por lemado de Esperanto, en la jaro 2004 ni sentis bezonon je detala priskribo de la gramatiko de Esperanto kun multaj klarigaj ekzemploj kaj kun uzo de tradiciaj gramatikterminoj. Estis evidente ke la konciza gramatiko kiun ni havas en lernu!, bazita je sveda libreto por komenc-antoj, Slosilo al Esperanto, kaj la reta versio de Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko. (PMEG), al kiu ni multloke ligis kaj referencis, ne kovris ĉies bezonojn. Tial ni petis helpon de la aŭtoro de ambaŭ tiuj verkoj - Bertilo. Kiel kiutime, li pozitive reagis kaj akceptis la taskon, kaj kreis la tiel nomatan Detala lernu!-grama-tiko (kiu nun ricevis la nomon Detala Gramatiko de Esperanto), kiu baze estas mal-longigo de PMEG kun parte aliaj gramatikterminoj.
Kio estas la diferenco inter tiuj tri diversaj gramatikoj, kaj kiam uzi kiun? Konciza gramatiko estas tre mallonga enkonduko al la lingvo, celanta komencantojn kaj estas tradukita al multaj naciaj lingvoj. PMEG estas ĉionampleksa, detalega referencverko, por kiu la aŭtoro eĉ kreis apartan terminaron, plene adaptitan al lingvistikaj trajtoj de Esperanto. La Detala Gramatiko de Esperanto estas teksto perfekte meze de la aliaj du; oni ricevas bonan kaj profundan superrigardon de la lingvo, en malpli longa teksto (ĝi estas nur ĉ. trione longa kiel PMEG).
La Detala Gramatiko de Esperanto eldoniĝis en papera formo por plenumi la bezonon por portebla libro de gramatiko, por uzo de lemantoj, vojaĝantoj, kaj parto-prenantoj en kursoj. Pro la granda sukceso de la unua eldono de la libro, ni nun el-donas duan version, ĉi-foje kun eĉ pli da plibonigoj.
Kiam vi aĉetas ĉi tiun libron, vi ne nur multon lemas pri gramatiko de Esperanto -vi ankaŭ subtenas gravajn projektojn de !a Esperanto-movado. lernu! kaj abaj gravaj projektoj ne povus ekzisti sen la financa subteno de la Esperantic Studies Foundation (Fondaĵo por Esperantaj Studoj, ESF). Vi povas legi pli pri la laboro de ESF ĉe http://www.esperantic.org; ni invitas vin subteni la gravan kaj daŭran laboron de ESF per donaco ĉe http://kampanjo.ikso.net.
Bonan legadon!
Deziras,
la /erww/-teamo
13
Enkonduko
Simboloj kaj mallongigoj
ckz. ekzemple
k.a. kaj aliaj
k.s. kaj simile, kaj similaj
k.t.p. kaj tiel plu
—» fariĝas, estas ŝanĝebla al (k.s.)
= estas egala al, signifas
estas proksimume egala al, signifas proksimume
Apud Majuskla vokalo montras akcenton en tiuj lokoj, kie temas pri akcentado.
*ekzemplo* La ekzemplo (aŭ signifo) estas erara aŭ tre malrekomend-inda.
Gramatikaj terminoj
Jen mallongaj klarigoj de gravaj gramatikaj terminoj uzataj en tiu ĉi grama-tiko. La klarigoj estas vortigitaj el la vidpunkto de la Esperanta gramatiko. En aliaj gramatikoj (pri Esperanto aŭ pri aliaj lingvoj) la terminoj povas esti uzataj en iom aliaj manieroj. La terminoj en la /ernu/-gramatiko sekvas pli-malpli la uzon en la Plena Analiza Gramatiko de Kalocsay kaj Waringhien. Kiam la Plena Manlibro de Esperanta Gramatiko (PMEG) uzas tute alian terminon, la (proksimuma) PMEG-a respondaĵo estas montrata jene.
adjektivo A-vorto Vorto uzata por priskribi substantivon aŭ substantiv-ecan vorteton: blua ĉiel.o, La dotnoj estas grandaj; Ŝ.i. estas maljuna-, Tĵq estas bona.
adjekto komplemento Frazparto, kiu diras, en kiu maniero, en kiu loko, en kiu tempo, per kiu ilo k.t.p., okazas la ago (aŭ stato) de la predikato: La hundo kurcis tre rapide, Ili loĝas en Londono\ Antaŭ unu jaro mi iris al Parizo, Per krajono oni pQyps...sĴ<.ribi leteron', Tiun matenon ili Q.lv.enjs.
adverbo E-vorto Vorto uzata por priskribi ion, kio ne estas substantivo aŭ substantiveca vorteto (t.e. verbon, adjektivon, adjektivecan vorteton, alian adverbon, adverbecan vort-eton aŭ tutan frazon): La ĉevalo kur.as rapide; Li estas ege laca; Li estas tute tia:, Ĉio okazis terure ra.pide; IH loĝas longefor; Kompreneble mi.farostio.n-
14
Enkonduko
afikso Radiko, kiu cstas uzata prccipc por fari kunmctitajn vortojn: sufikso (UL, A.Ĵ, EBL, IG) aŭ prefikso (MAL, EK, MIS).
afrikato ekfrota konsonanto Konsonanto farata pcr komplcta baro, kiun oni ek-rompas, scd nur tiom, kc la aero povas traflui kun frota sono: C, G, Ĉ.
aktivo La ordinara spcco de frazo, en kiu la subjckto estas tiu, kiu faras la agon de la predikato: La birdo flugis trans la riveron. Vidu pasivo.
akuzativo ~ N-finajo apozicio apudmeto La rolfinaĵo -N (§10.2). Frazparto, kiu (normale) staras tuj post alia frazparto montrante la saman aferon per aliaj vortoj: Zamenhpf la kreinto de Esperanto, estis okulkuracisto.
epiteto rekta priskribo Adjektivo, adjektiveca vorteto, adverbo aŭ adverbeca vorteto, kiu rekte priskribas alian vorton: longa tago., tia hpmo, surprize bela, tre grandaj.
finitivo ĉefverbo Verboformo, kiu povas esti uzata kiel predikato: sidas, vidis, komprenos, staru, venus.
frikativo frota konsonanto Konsonanto farata per nekompleta baro (malvastjgo), tra kiu la aero fluas kun frota sono: V, F, Z, S, Ĵ, Ŝ, H, H
futuro venonta tempo imperativo ~ vola modo Verboformo, kiu esprimas agon aŭ staton en venonta tempo: estos, rigardos. Verba modo, kiu montras ordonon (unu el la uzoj de volitivo en Esperanto); estu, rigardu.
indikativo reala modo Verba modo, kiu montras agojn kaj statojn realajn kaj efektivajn: sidas, vidis, komprenos.
infinitivo neŭtrala modo, l-verbo Verba modo, kiu neŭtrale nomas agon aŭ staton, sen montri, ĉu temas pri realaĵo, volo aŭ imago: esti, rigardi.
interjekcio ekkria vorteto kondicionalo imaga modo konjunkcio kunliga vorteto konsonanto Ekkria vorteto: ho, ve, adiaŭ. Verba modo, kiu montras agojn aŭ statojn nerealajn, imagajn aŭ fantaziajn: estus, rigardus. Vorteto, kiu kunligas samrangajn frazojn aŭ samrolajn frazpartojn: kaj, aŭ. Lingvosono farata per ia baro de la aerfluo: B, P, D, T, G, K, V, F, Z, S, J, Ŝ, Ĥ, H, C, Ĝ, Ĉ, M, N, L, R, J, TT
lateralo duonbara konsonanto V. Konsonanto farata per baro nur en la mezo de la buŝo. La aero fluas libere flanke de la lango: L.
15
Enkonduko
inodo lu cl la katcgorioj dc vcrboformoj, kiuj esprimas divcrsajn sintcnojn dc la parolanto al la dirajo. La modoj dc vcrboj cn Espcranto estas infinitivo, indikativo, volitivo kaj kondicionalo.
nazalo naza konsonanto negacio neado, nea vorto netransitiva senobjekta nominacio identiga priskribo Konsonanto farata pcr kompleta buŝa baro. La aero iras anstataŭc tra la nazo: M, N. Nca vorteto: ne, nek, neniel, neniant. (pri verbo) Nepovanta havi objekton. Netransitivaj verboj estas ekzemple estijariĝi, stari, sidiĝi kaj veni. Postmetita epiteto, kiu ne havas rolmontrilon (pre-pozicion aŭ akuzativan finaĵon), kaj kiu montras la identecon de la antaŭa substantiva frazparto, normale per ties propra nomo: lq....urb.Q.. Pekino, mia.onklino. Klaro, sinjoro. Tadeo.
nominativo ■ vorto sen rolmontrilo Substantivo, substantiveca vorteto, adjektivo aŭ adjektiveca vorteto, kiu ne havas rolmontrilon (pre-pozicion aŭ akuzativan finaĵon): hotno, tnontoj, ŝi, ni, bona, kurantaj, tia, iaj.
numeralo nombra vorteto Vorteto, kiu esprimas nombron: unu, du, tri, kvar, kvin, ses, sep, ok, naŭ, dek, cent kaj tnil.
objekto Frazparto, kiu montras tion, kio estas rekte trafata de la ago de la predikato: La virino manĝas picon\ Tiun gaz-eton mi neniam legis; Mi vin amas. lafoje oni parolas pri “rekta objekto” kontraste al “nerekta objekto”. “Nerekta objekto” nomiĝas en tiu ĉi gramatiko al-adjekto. Ordinara (rekta) objekto estas nomata ankaŭ “akuzativa objekto”. Nerekta objekto estas tradicie nomata ankaŭ “dativa objekto”.
participo Vorto, kiu prezentas agon aŭ staton kvazaŭ econ de ĝia subjekto (staranta, leginta, venontd) aŭ objekto (far-ata, legita, perdotd).
pasivo Speco de “inversa” frazokonstruo, en kiu tio, kio ordin-are (en aktivo) estas objekto, aperas kiel subjekto: Ŝi estas amata de ĉiuj; Estos malkovritaj tute novaj ideoj.
plozivo eksploda konsonanto pluralo multe-nombro Konsonanto farata per kompleta baro, kiun oni ek-rompas per aerpuŝo: B, P, D, T, G, K. Gramatika multe-nombro, pli ol unu afero: domoj, ruĝaj, iuj, ĉiaj.
predikativo perverba priskribo Memstara frazparto, kiu priskribas la subjekton aŭ la objekton pere de verbo: Tiu (ĴQ.rno estas alta; Sonja farbis Igjjpmon verda.
16
Enkonduko
prcdikato ĉefverbo Frazporto, kiu estas ĉefverbo de la frazo. Verbo, kiu ordinarc havas subjekton: La homamaso rigardis la spektaklon\ La kafoj ludas suh !a lito.
prcfikso Afikso, kiun oni metas antaŭ aliaj radikoj: BO, ĈEF, DIS, EK, EKS, GE, MAL, MIS, PRA, RE
prcpozicio rolvorteto Vorteto, kiu montras la frazrolon de la posta frazparto: al, anstataŭ, antaŭ, apud, ĉe, ĉirkaŭ, da, de, duni, ekster, el, en, ĝis, inter, je, kontraŭ, krotn, kun, laŭ, malgraŭ, per, po, por, post, preter, pri, pro, sen, sub, super, sur, tra kaj trans.
preterito pasinta tempo Verboformo, kiu esprimas agon aŭ staton en pasinta tempo: estis, rigardis.
prezenco nun-tempo Verboformo, kiu esprimas agon aŭ staton en nuna tempo: estas, rigardas.
pronomo Vorteto, kiun oni uzas kiel anstataŭaĵon de substantiva frazparto: mi, vi, li, ŝi, ĝi, ili, oni, si, mia, via..., tiu, kio, ies,ambaŭ.
singularo unu-nombro subjekto Gramatika unu-nombro, unu afero: domo, ruĝa, iu, ĉia. Frazparto, kiu (en aktiva frazo) montras tion, kio faras la agon de la predikato: Tiu knabino lernas rapide\ Okazisgranda katastrofo\ Am.as. mi vin.
subjunkcio frazenkondukilo Vorteto, kiu enkondukas subfrazon ligante ĝin al ĝia ĉeffr^zo: ke, ĉu, kiu, kiel..., se, ĉar, dum, ĝis, kvankam, kvazaŭ, ol.
substantivo O-vorto Vorto, kiu povas roli kiel ĉefvorto de frazparto sub-jekta, objekta, vokativa, adjekta, epiteta, suplementa aŭ predikativa: domo, viroj, muziko, spektaklo, koloroj.
sufikso Alikso, kiun oni metas post aliaj radikoj: AĈ, AD, AĴ, AN, AR, ĈJ, EBL, EC, EG, EJ, EM, END, ER, ESTR, ET, ID, IG, IĜ, IL, IN, IND, ING, ISM, IST, NJ, OBL, ON, OP, UJ, UL, UM.
suplemento = rekta priskribo Epiteto (de neverba vorto), kies rilaton al la priskribata vorto montras rolmontrilo (prepozicio aŭ akuzativa fm-aĵo): l.a.J.up.Q. de mia fratino, vojaĝo per aŭto, la.domo. apud la preĝejo, alta je du metroj, dek kilometrojn kmga-
transitiva objekta (pri verbo) Povanta havi objekton. Transitivaj verboj estas ekzemple fari, detrui, naski, sidigi kaj enmeti.
17
Enkonduko
vcrbo Vorto, kiu csprimas agon aŭ staton, kaj kiu povas roli kicl prcdikato dc frazo. Kicl verbon oni tamen kalkulas ankaŭ infmitivon, kvankam tia verbo ordinare ne povas roli predikate: sidas, vidis, komprenos, staru, venus, iri, esti.
vibranto trema konsonanto Konsonanto farata per pluraj sinsekvaj rapidaj baroj kaj rompoj: R.
vokalo Lingvosono, kiu estas farata scn baro de la aerfluo, kaj kiu povas porti akcenton: A, E, I, O, U.
vokativo alvoko Frazparto, kiu montras tiun, al kiu la eldiro estas direkt-ata: Petro, tuj venu ĉi tien!\ Mi esperas, kara Elizab-eto, ke vi ankoraŭ amas min.
volitivo vola modo Verba modo, kiu montras, ke la ago aŭ stato ne estas reala, sed nur volata: estu, rigardu.
vorteto Vorto, kiu ne bezonas finaĵon, sed kiu povas aperi en frazo tia, kia ĝi estas: al, de, vi, ĝi, ĉiu, ia, ainbaŭ, naŭ, kaj, se,for, kiam, tiel,jes, adiaŭ, hieraŭ.
18